کد مطلب:48886 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » قرآن

لطفاً با توجه به آية 172 سورة بقره، دربارة حقيقت شكر و اقسام و آثار و مراحل آن توضيح دهيد.

زيبنده است پاسخ اين پرسش در چهار بخش داده شود: الف ـ حقيقت شكر; ب ـ اقسام شكر; ج ـ مراحل شكر; د ـ آثار و فوايد شكر.

الف ـ شكر ثناگويي در برابر نعمت است.

راغب در اين باره ميگويد: شكر يادآوري نعمت و اظهار آن و ضدّ آن كفر، به معناي فراموشي و پوشاندن نعمت است.(مفردات راغب، ماده شكر.) علماي اخلاق گفتهاند: شكر نعمت آن است كه بنده نعمت هايي كه خدا به او بخشيده، در همان راهي مصرف كند كه براي آن آفريده شده است.(اخلاق در قرآن، آيت الله مكارم شيرازي، ج3، ص 79.)

قرآن كريم ميفرمايد: اعْمَلُوَّاْ ءَالَ دَاوُدَ شُكْرًا;(سبأ، 13) اي آل داود، شكر ]اين همه نعمت را[ بهجاي آوريد. شكر بيشتر از مقوله عمل است و بايد آن را در لابهلاي اعمال انسان دريافت و شايد به همين علت، قرآن كريم تعداد شكرگزاران واقعي را اندك شمرده است: قَلِيلاً مَّا تَشْكُرُونَ ; (ملك، 24) كمتر شكر او را بهجاي ميآوريد.; وَ قَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ; (سبا، 13) اما عده كمي از بندگان من شكر گذارند. و در آيه 73 سوره نمل نيز ميفرمايد: وَ لَـَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَيَشْكُرُونَ ;(نمل، 73) بيشتر آنها شكرگزاري نميكنند. از طرف ديگر، با توجه به اين نكته كه نعمتهاي خداوند كه سر تا پاي وجود انسان را احاطه كرده، آنقدر زياد است كه قابل شماره نيست، روشن است كه چرا شكر به مفهوم واقعياش در برابر تمام نعمتها به گونهاي كه همه را بدون استثنا در طريق بندگي خدا ـ كه نعمتها براي آن آفريده شده است ـ به كار گيرد كمتر يافت ميشود.

به تعبير ديگر و به گفته بعضي از مفسران بزرگ، شكر مطلق آن است كه انسان همواره به ياد خدا باشد; بي هيچ گونه فراموشي و در راه او گام بردارد; بدون هيچگونه معصيت; و اطاعت فرمان او كند خالي از هرگونه سرپيچي; و مسلم است كه اين اوصاف در كمتر كسي جمع ميشود.

در حديثي از امام صادق7 ميخوانيم: شكر النعمة اجتناب المحارم;شكر نعمت، پرهيز از گناه است. در حديث ديگري كسي از اين امام بزرگوار پرسيد: آيا شكر پروردگار حدي دارد كه اگر انسان به آن حد برسد شاكر محسوب شود؟ فرمود: آري پرسيد: چگونه؟ فرمود: خدا را بر تمام نعمتهايش چه در خانواده و چه در اموال حمد و ستايش كند و اگر در اموالي كه به او داده حقي باشد ادا كند.(ر.ك: اصول كافي، شيخ كليني;، ج 2، باب الشكر، ح 12، 10، 27، داراحيأ التراث العربي.)

توجه به اين نكته نيز ضروري است كه تشكر و قدرداني از كساني كه وسيله نعمتي براي انسان هستند نيز شعبهاي از شكر خداست.(ر.ك: تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 18، ص 51، دارالكتب الاسلامية.)

ب ـ شكر به يك تعبير به دو قسم تقسيم ميشود: 1. شكر تكويني 2. شكر تشريعي. شكر تكويني آن است كه يك موجود از مواهبي كه در اختيارش قرار دارد استفاده كند، مانند درخت گل و ميوهاي كه با مراقبت باغبان، گل و ميوههاي با ارزشي به بار آورد. ]دابّه شكور[ به حيواني ميگويند كه هر گاه از آب و علف او مراقبت كافي كنند، روز به روز چاقتر ميشود.

شكر تشريعي، آن است كه انسان در مقام شكرگزاري برآيد و با قلب و زبان از پروردگار خود سپاس گذاري كند. در واقع شكر تشريعي، مخصوص انسان است، ولي شكر تكويني براي انسان و حيوان و نبات ميباشد. به تعبير ديگر شكر بر سه قسم است: 1. زباني: شكري است كه فرد با زبان خود كلماتي كه بيان كنندة تشكر از وليّ نعمت حقيقي (خدا) است، بر زبان جاري كند. مانند: الحمدلله، شكراً لله; از جمله مصداقهاي شكر زباني، اظهار عجز و ناتواني از شكر الهي در برابر نعمتهاي اوست. 2. قلبي: شكري است كه انسان با قلب و روح خود، به نعمتهايي كه خدا به او داده خشنود و سپاسگذاري كند.

3. عملي: به كار بردن هر نعمت به جاي خود، شكر عملي آن نعمت است; براي مثال، چشم يكي ازنعمتهاي بزرگ الهي است و شكر عملي آن اين است كه آثار عظمت الهي را در عالم هستي مشاهده كنيم; با ديدن آفريدههاي خدا، معرفت خود را به او زياد كنيم، كفران اين نعمت آن است كه آن را به گناه آلوده نماييم. شكر عملي زبان، بيان حقيقت و راز و نياز با خدا و... و كفران آن آلوده كردن آن به دروغ، غيبت، تهمت و... است. شكر عملي جواني به كارگيري آن در طاعت و بندگي خداست.

د ـ براي اين كه فردي به خوبي از عهدة شكر نعمت برآيد، در مرحلة نخست بايد نعمت را بشناسد; نعمتهاي الهي فراوان است، قرآن در اين باره ميفرمايد: وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَةَ اللَّهِ لاَتُحْصُوهَآ إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ;(نحل،18) اگر نعمتهاي خدا را شمارش كنيد، هرگز قادر به شمارش آن نيستيد...

انسان به طور معمول به نعمتهاي مادي توجه دارد، در حالي كه بزرگترين نعمت، نعمتهاي معنوي هستند، مانند: ايمان، هدايت، تشيع، استقلال، آزادي(در ضمن آية 172 سورة بقره، به همين بخش مربوط است كه خداوند مؤمنان را به برخي نعمتهاي (طيّب) و پاكيزه توجه داده ميفرمايد: از آنها استفاده كنيد و شكر نعمت الهي را به جاي آوريد.) انسان پس از شناخت نعمت بايد منعم حقيقي را بشناسد و توجه داشته باشد كه اگر ديگري هم به ما نيكي كند و نعمتي دهد، ابتدا بايد شكر نعمت الهي را به جاي آورد و سپس از فردي كه به ما نيكي كرده تشكر كند، چون خدا آن نعمت را در اختيار او قرار داده و به قلب او انداخته كه به ما احسان نمايد. انسان در مرحلة بعد پس از آن كه تشخيص داد و نعمت دهنده را شناخت، وظيفه دارد كه به وسيلة زبان و قلب و با عمل، شكر نعمت را به جاي آورد وشكر عملي از همة اقسام ديگر مهمتر است، ممكن است كسي با زبان، شكر نعمت كند، ليكن در عمل كفران نعمت نمايد و اين ارزشي ندارد.

د ـ آثار و فوايد شكر فراوان است كه در اين جا به برخي اشاره ميشود:

1. افزون شدن نعمت: قرآنمجيد در اين باره ميفرمايد: ... لَغن شَكَرْتُمْ لاَ ?َزِيدَنَّكُمْ وَلَغن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ ;(ابراهيم،7) اگر شكر نعمتهاي مرا به جا آوريد، من به طور قطع نعمتهاي شما را افزون ميكنم و اگر كفران كنيد، عذاب و مجازات من شديد است.

2. رستگاري و سعادت: قرآن ميفرمايد: ... فَاذْكُرُوَّاْ ءَالآَ ءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ;(اعراف،69) نعمتهاي خدا را به ياد آوريد، شايد رستگار شويد. يعني در پرتو يادآوري نعمت، حس شكرگزاري شما برانگيخته ميشود، در نتيجه در برابر فرمان او تسليم ميشويد و رستگار ميگرديد.(تفسيرنمونه، آيت الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 6، ص 229، نشر دار الكتب الاسلاميه.)

3. رضايت خداوند: خداوند در آية 7 سورة زمر به اين مطلب اشاره ميفرمايد.

4. رفع عذاب و بلا: (نسأ، 147) علت همة مصيبتها و بلاها، كفران نعمت و انجام گناه است، قرآن در اين باره ميفرمايد: اگر مردمي كه در شهرها و آباديها زندگي دارند، ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند، بركات آسمان و زمين را بر آنها ميگشاييم، ولي آنها حقايق را تكذيب كردند، ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم. (اعراف، 96).

5. ترك گناه و فساد در زمين: ... فَاذْكُرُوَّاْ ءَالآَ ءَ اللَّهِ وَلاَتَعْثَوْاْ فِي الأَْ رْضِ مُفْسِدِينَ ;(اعراف،74) اين همه نعمتهاي فراون خدا را به ياد آوريد و در زمين فساد نكنيد.